‘सत्य, मार्ग आणि जीवन मीच आहे!’ (योहान-१४:६)
- रेमंड मच्याडो, वसई
सामान्य माणसाच्या जीवनात अशी अनेक संकटे आणि प्रसंग येतात की ज्यातून ‘खरे काय आणि खोटे काय’ याचे भान ठेवून पुढे जाणे आवश्यक असते. हा निर्णय घेताना विवेकबुद्धीची भूमिका महत्त्वाची असते, कारण प्रत्येक कृतीचा परिणाम केवळ त्याच व्यक्तीवर नव्हे, तर त्याच्या सभोवतालच्या व्यक्तींवर, प्राप्त परिस्थितीवर आणि समाजावरही होत असतो.
जन्मतःच माणसात विवेकबुद्धीचा अंकुर असतो, पण ती आयुष्याच्या वेगवेगळ्या टप्प्यांवर अधिकाधिक विकसित होत जाते. बालकाच्या आयुष्यावर वांशिक गुणांव्यतिरिक्त त्याच्या सांस्कृतिक आणि सामाजिक वातावरणाचाही प्रभाव पडतो. घरातील संस्कार, शाळेत मिळणारे शिक्षण, आजूबाजूच्या लोकांचा वावर आणि समाजातील चालीरीती यांचा त्याच्या विचारांवर प्रभाव पडतो. हे सारे अनुभव आणि संस्कार एकत्र येऊन त्याची नैतिकता, विचारशक्ती, विचारांमधील खोली आणि व्यक्तिमत्त्वाचे प्रमाण ठरवतात.
बाल्यावस्थेतील बौद्धिक आणि शारीरिक विकासाला आपल्या संस्कृतीतून आणि सामाजिक वातावरणातून आकार मिळतो. म्हणूनच माणूस जसजसा प्रौढ होतो, तसतशी त्याची विवेकबुद्धी परिपक्व होत जाते आणि त्यातून त्याच्यात सामाजिक, नैतिक आणि वैचारिक मूल्यांची वाढ होते. या सगळ्या गोष्टी त्याला आयुष्याच्या विविध प्रसंगांतून खरे आणि खोटे यातील फरक ओळखायला मदत करतात.
विवेकबुद्धी ही केवळ ठराविक ज्ञानातच मर्यादित नसते, तर ती एक व्यापक भावना असून माणसाला अन्याय, अनीती, अज्ञान, अंधश्रद्धा यापासून दूर ठेऊन खरे आणि योग्य निर्णय घेण्यास साहाय्य करते. समाजात माणूस सतत असा विचार करीत असतो की, ‘माझ्या कृतीचा दुसऱ्यावर काय परिणाम होईल?’ या प्रश्नाचे उत्तर मिळवण्याच्या प्रयत्नात त्याची विवेकबुद्धीच त्याला आधार देते. समाजातील परिपक्व व्यक्ती ही त्यांची विचारसरणी आणि कृती नेहमी विवेकबुद्धीच्या आधारावर घडवतात. त्यातूनच व्यक्तिमत्त्वाचा विकास होतो, समाजाच्या हिताची जाणीव होते आणि जीवनात स्थिरता येते.
म्हणूनच, खरे आणि खोटे यातील फरक ओळखण्याची ही क्षमता म्हणजेच खऱ्या अर्थाने परिपक्वतेचा पाया होय. ही परिपक्वता निर्माण करण्यासाठी प्रत्येक व्यक्तीला स्वतःच्या विवेकबुद्धीवर विश्वास ठेवून, योग्य प्रसंगात योग्य निर्णय घेण्याची तयारी ठेवायला हवी.
खरे जीवन जगणे म्हणजे केवळ अस्तित्व नसून आपल्या प्रत्येक कृतीत, निर्णयांत आणि भावनांमध्ये प्रामाणिकपणे आणि परिपक्वतेने एकरसता आणणे होय. यामध्ये सत्याचा आधार घेऊन आपल्या निर्णयांचा सामना करण्याची तयारी असते, आणि तेही सर्व प्रकारच्या परिस्थितींमध्ये. जीवनात घडणाऱ्या प्रत्येक कृतीमधून आपल्या व्यक्तिमत्त्वाची जडणघडण होत असते आणि या प्रत्येक कृतीमधून आपला प्रामाणिकपणा व परिपक्वता झळकत राहिली पाहिजे.
प्रत्येकजण जीवनात चुका करतो, चुकांशिवाय कोणीही परिपूर्ण होत नाही. मात्र, या चुकांमध्ये अडकून पडणे, त्या कायमस्वरूपी दोष मानणे, म्हणजे स्वतःच्या प्रगतीला अडथळा करणे होय. खरे तर, चुकांमधून शिकणे ही एक अशी कला आहे, जी माणसाला खऱ्या अर्थाने परिपक्व बनवते. यामुळे त्याला त्याच्या पुढच्या प्रवासात नेमके काय टाळावे आणि कोणते बदल करावेत हे कळते. परिपक्वतेचा खरा अर्थ म्हणजे चुका ओळखून त्यांना सुधारण्याची तयारी ठेवणे, नंतर त्याच चुका टाळून अधिक योग्य निर्णय घेण्याचे शहाणपण निर्माण करणे.
त्याचप्रमाणे, चुकीच्या वेळेस स्वतःला बरोबर सिद्ध करण्याची प्रवृत्ती मनाला तात्पुरते समाधान देऊन जाते. खोटे बोलून किंवा आपल्या चुका लपवून तात्पुरता आधार मिळतो; परंतु त्यातून दीर्घकालीन समाधान मिळत नाही. कारण त्यातून तयार होणारा पोकळ अभिमान केवळ आपल्याच विवेकबुद्धीला प्रश्न विचारू लागतो. परंतु जेव्हा आपण सत्याचा अंगिकार करतो, जेव्हा आपण स्वीकार करतो की, “हो, मी चुकलो”, तेव्हा आत्मसमाधानाच्या पातळीवर आपण एक पाऊल पुढे जातो.
सत्याचा स्वीकार म्हणजे प्रामाणिकपणाला बळ देणे, आपल्या जीवनात समाधान आणणे, आणि इतरांसोबत निखळ नाते निर्माण करणे होय. दीर्घकालीन समाधानासाठी आपण आपल्या चुकांसह स्वीकारले गेलो पाहिजे, कारण केवळ सत्याच्या आधारेच आपल्याला खऱ्या समाधानाचा अनुभव येऊ शकतो.
अशा प्रकारे, खरे जीवन म्हणजे आपल्या कृतीत प्रामाणिकपणा, आपल्या निर्णयांत शहाणपणा आणि आपल्या भावनांत सामंजस्य साधणे होय. जीवन हे परीक्षांसारखे असते; यात प्रत्येक प्रसंगातून शिकण्याची, अनुभवातून पुढे जाण्याची आणि सत्याच्या मार्गावर चालण्याची तयारी असणे हेच खऱ्या अर्थाने परिपक्व जीवनाचे लक्षण आहे.
सत्यावर विश्वास ठेवून त्याच्या मार्गाने जगणे खरंच सोपे नसते, कारण सत्य कधी कधी खूप कठोर आणि अप्रिय असू शकते. सत्याचा मार्ग निवडला तर अनेकदा आपल्याला स्वतःच्या चुका मान्य कराव्या लागतात, आपल्या स्वाभिमानाला धक्का बसतो, आणि मनोमनी अस्वस्थता येते. जेव्हा आपण चुकीत असतो, तेव्हा बहुतेक वेळा आपल्याला ते मान्य करायला संकोच वाटतो. त्याऐवजी, त्या चुकांचे समर्थन करून, स्वतःला निर्दोष सिद्ध करण्याचा मोह निर्माण होतो. हा प्रवास खोटेपणाच्या चक्रात गुंतवतो, आणि आपण खरे आयुष्य जगण्याऐवजी फक्त एक मुखवटा धारण करतो.
परंतु, सत्याच्या मार्गावर चालणे म्हणजे खोटेपणातून आणि आत्मवंचनेतून बाहेर पडणे. सत्य स्वीकारले तर ते आपल्या व्यक्तिमत्त्वाला अधिक प्रगल्भ बनवते. आपल्याला अधिक आत्मविश्वास प्राप्त होतो, कारण सत्यामुळेच आपल्या योग्यतेचा खरा आधार निर्माण होतो. यामुळे समाजासमोर आपण एक पारदर्शक आणि विश्वासार्ह व्यक्तिमत्त्व म्हणून उभे राहतो, ज्यामुळे आपल्या नात्यांत प्रामाणिकता येते आणि त्यामध्ये असलेला विश्वास दृढ होतो.
सत्याचे आचरण करणे म्हणजे स्वतःची प्रामाणिकता आणि नैतिकता टिकवणे होय. सत्य हा नुसता विचार नसून तो जीवनशैली आहे, जिथे प्रत्येक कृतीत, निर्णयात आणि संभाषणात खरेपणा असतो. सत्याचे आचरण केल्याने आपण नुसतेच इतरांसोबत नाही, तर स्वतःसोबतही प्रामाणिक राहतो, जे आपल्याला आत्मिक समाधान आणि नैतिक उन्नतीकडे घेऊन जाते. यामुळे आपला आत्मविश्वास वाढतो आणि आपण स्वतःला अधिक चांगल्या पद्धतीने ओळखू लागतो. सत्याने वर्तन करणे सोपे नसते, पण तेच खऱ्या अर्थाने व्यक्तिमत्त्वाचा विकास घडवून आणते. सत्याच्या स्वीकारामुळे मिळणारे आत्मिक समाधान आणि नैतिकता हीच आपली खरी श्रीमंती आहे, जी आपल्या वैयक्तिक प्रगतीसाठी अत्यंत आवश्यक ठरते.
आपण विवेकी आणि सत्यवान असलो तरी कधी कधी परिस्थिती अशी असते की, बहुमत असत्याच्या बाजूने जाते. अशा वेळी सत्याचे आचरण करणे, आपल्या मतांवर ठाम राहणे खूप कठीण होते. बहुमताने एखादी गोष्ट स्वीकारली, तर त्या गोष्टीला मान्यता मिळते, जणू तेच सत्य आहे असे भासवले व मानले जाते. अशा वेळी सत्याच्या मार्गावर असलेल्या व्यक्तीवर मोठा मानसिक आणि सामाजिक दबाव निर्माण होत असतो. सत्याचा पाठपुरावा करण्यासाठी आणि सत्य टिकवण्यासाठी मनोबल, धैर्य आणि आत्मविश्वास यांचा खूप मोठा कस लागतो.
सत्याची कसोटी लावणाऱ्या अशा प्रसंगांत सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे धैर्याने आणि संयमाने परिस्थितीचा सामना करणे. सत्याच्या मार्गावर चालताना अनेकदा आपल्याला तात्पुरत्या पराभवाला सामोरे जावे लागते, परंतु त्या पराभवातून शिकून आपण अधिक सशक्त बनू शकतो. सत्यावर ठाम राहिल्याने एक प्रकारचे आंतरिक समाधान मिळते, कारण आपण कोणत्याही प्रकारचा खोटेपणा न करता निःस्वार्थपणे आपली भूमिका मांडलेली असते.
सत्याचा विजय मिळवण्यासाठी, आपल्याला प्रतिकूल परिस्थितीमध्ये संयम आणि विश्वास टिकवावा लागतो. बहुमत असत्याच्या बाजूने गेले असले तरी आपण आपल्या विचारात सत्यता, विवेक आणि नैतिकता ठेवून ठाम राहिलो, तर सत्याचे मूल्य कधीही कमी होत नाही. कधी कधी असे घडते की, सुरुवातीला विरोध करणारेही कालांतराने सत्याचा स्वीकार करतात. सत्याच्या प्रभावाची साक्ष इतरांना पटवून देण्यासाठी संयम आणि वेळ आवश्यक असतो, पण सत्याचे अस्तित्व कधीच मावळत नाही.
सत्याचा पाठपुरावा करताना आपल्या प्रयत्नांमध्ये पारदर्शकता असावी. संवादातून सत्याची बाजू स्पष्ट करत राहणे, आपल्या निर्णयांमध्ये प्रामाणिकता ठेवणे, आणि आचरणातून आपले सत्य दाखवणे महत्त्वाचे असते. सत्य हे एक मूल्य आहे, जे टिकून राहिले तर त्याचा प्रभाव अपरिहार्यपणे जाणवतो. अनेक महापुरुषांनी त्यांच्या सत्याच्या मार्गावर जिद्दीने आणि आत्मविश्वासाने संघर्ष केला आणि शेवटी त्यांचे सत्याचे मूल्य संपूर्ण समाजाने स्वीकारले. निष्कर्षतः, बहुमताचा प्रभाव असला तरी, सत्याच्या मार्गावर चालताना अपार धैर्य, संयम, आणि त्यागाची तयारी आवश्यक असते. सत्य हे शेवटी जिंकतेच कारण त्यात खरी ताकद असते आणि वेळोवेळी समाजालाही ते पटते. सत्याचे सामर्थ्य हेच की ते आपल्याला आतून सशक्त बनवते आणि आपल्याला सत्याच्या मार्गावर सदैव चालण्यास प्रेरित करते.
संयम, परिपक्वता आणि विश्वासाने आयुष्याचा प्रवास करणे म्हणजे आपल्यातील खरे गुण विकसित करणे. संयम हे कोणत्याही कठीण प्रसंगात शांत आणि स्थिर राहण्याचं शिक्षण देतो; परिपक्वता आपल्याला जगाच्या वास्तवाची जाणीव करून देते; आणि विश्वास आपल्याला जीवनातील खऱ्या माणसांना ओळखायला शिकवतो. याच गुणांमुळे आपण खऱ्या अर्थाने यशस्वी आणि आनंदी बनतो. आयुष्यातलं खरं यश हे बाह्य साधनांवर नाही, तर आपल्या आंतरिक विकासावर अवलंबून असतं, कारण संयमाने, परिपक्वतेने आणि विश्वासाने जगणं म्हणजेच जीवनातील आनंद आणि यशाचं खरं गमक आहे.
जेव्हा प्रभू येशू म्हणाले की, “मीच सत्य, मार्ग आणि जीवन आहे,” तेव्हा त्यांचा संदेश अत्यंत साधा पण गहन होता. येशूने येथे मानवी जीवनासाठी एक महत्त्वाचे तत्त्व सदर केले आहे. येशूचा ‘सत्य’ असा उल्लेख सर्वसामान्यांसाठी एक मूलभूत शिकवण होती—खरेपणाच्या मार्गाने चालणे. सत्याचा अर्थ येथे नुसता बाह्य खरेपणा नाही, तर आंतरिक पावित्र्य आणि प्रामाणिकपणा आहे. येशूने असा विश्वास दिला की, कोणत्याही परिस्थितीत सत्याचे अनुसरण करणे म्हणजे ईश्वराशी जवळीक साधणे. खोटेपणापासून दूर राहून, सत्याचे अनुसरण करणाऱ्या प्रत्येकाला ईश्वराचा अनुभव येईल अशी त्याची शिकवण होती.
येथे ‘मार्ग’ जीवनाच्या संपूर्ण प्रवासाचा संदर्भ देत आहे. येशूने आपल्याला सांगितलं की, सत्य आणि प्रेम यांचा मार्ग सोडता कामा नये. हा मार्ग असंख्य मोह, प्रलोभने आणि आव्हानांनी भरलेला असतो, परंतु त्याच्या आस्थेने आणि शिकवणीने चालत राहणे म्हणजे जीवनातील खरे यश. हा मार्ग म्हणजे स्वतःच्या आत्म्याला शुद्ध ठेवणे, क्षमाशीलता आणि दयाळूपणाचे आचरण करणे.
आणि ‘जीवन’ या शब्दातून येशूने सांगितले की, जीवन म्हणजे केवळ श्वास घेणे नव्हे, तर प्रेम, सेवा आणि दयाळूपणाने जगणे आहे. त्याच्या दृष्टिकोनातून खरे जीवन म्हणजे आपल्या कृतीतून, विचारांतून आणि मनोभावांतून ईश्वराचे अस्तित्व प्रदर्शित करणे. ज्या पद्धतीने प्रभू येशू जीवन जगले, त्याच पद्धतीने प्रेमाने, सत्याने आणि निःस्वार्थ भावनेने जगणे हेच खऱ्या अर्थाने जीवन आहे, असे त्याचे म्हणणे होते.
येशूच्या या वाक्याचा सर्वसामान्य लोकांसाठी अर्थ असा होता की त्यांनी नेहमीच सत्याची कदर करावी, योग्य मार्गावर चालावे आणि जीवनातील प्रत्येक कृतीत देवत्वाचे दर्शन घडवावे. यातून लोकांना अशा जीवनपद्धतीची शिकवण मिळाली की ज्याद्वारे प्रामाणिकता, निःस्वार्थी सेवा आणि प्रत्येक कृतीतून ईश्वराशी जवळीक साधता येईल.
येशूचा संदेश लोकांसाठी एक साधा पण प्रभावी विचार होता: सत्याच्या मार्गावर, श्रद्धेने, प्रेमाने आणि सेवाभावी जीवन जगणे म्हणजेच ईश्वरमय असणे होय!