अजब संस्कृतीचा एक अवाढव्य वारसा.
- ज्युलियस (दीपक) मच्याडो, पाली, वसई
मो. ९९६७२३८६११
ई-मेल : deepak.machado@yahoo.com
जगातील अनेक ऐतिहासिक आश्चर्यापैकी एक म्हणजे इजिप्त मधील पिरॅमिड्स. इस्राएल, जॉर्डन इत्यादी देशांत गेलेल्या पर्यटकांची इजिप्त वारी ही क्रमप्राप्तच असते. इजिप्तमधील पिरॅमिड्स ही प्राचीन मनुष्यजातीच्या कल्पकची प्रतीके आहेत. इजिप्तच्या फारोंचा (इजिप्तचे त्याकाळचे राजे ह्यांना फारो -किंवा फॅरो -म्हणत) असा दृढ विश्वास होता की मृत्युपश्चात जीवन आहे. फारोना नंतरच्या जीवनात देव बनण्याची अपेक्षा होती. पुढील जगाची तयारी करण्यासाठी त्यांनी देवतांची मंदिरे आणि स्वत:साठी भव्य पिरॅमिड थडगे उभारले; प्रत्येक शासकाला पुढील जगात मार्गदर्शन आणि स्वतःला टिकवून ठेवण्यासाठी आवश्यक असलेल्या सर्व गोष्टींनी भरलेले! म्हणूनच त्यांच्या मर्त्य शरीरांची विल्हेवाट न लावता त्याची “ममी” (माणसाचे शरीर हजारो वर्षे शाबूत राहण्यासाठी केलेली प्रक्रिया) बनवून ते पिरॅमिडसारख्या एका अतूट अशा संरचनेत ठेवत असत. फारो यांना आयुष्यात दैवतासमान सन्मानाचे स्थान असायचे आणि फारोच्या मरणानंतर तो ओसायरिस, (Osiris) म्हणजे मृतांचा राजा बनतो असा इजिप्शियन लोकांचा विश्वास होता. पिरॅमिडमध्ये मृत शरीर ठेवून त्याचा सन्मान केला नाही तर मरणोत्तर जीवनात त्याचा प्रवेश होऊ शकणार नाही आणि इजिप्त देशावर कोप होऊन विनाश होईल अशी भावना होती. म्हणून पिरॅमिडमध्ये फक्त फारोचे मृत शरीरच नव्हे तर त्याच्या “उदरनिर्वाहाची” साधने, जशी सोनं, खाद्य पदार्थ, आसन व्यवस्था याचीही सोय करीत असत.
पिरॅमिड्स – जगातील सर्वात अवाढव्य अशा बांधकाम संरचना
इजिप्तमध्ये १०० पेक्षा अधिक अशी पिरॅमिड आहेत पण त्यातील सर्वात लोकप्रिय ही गिझा इथे आहेत. गिझाच्या लोकप्रियतेचे एक प्रमुख कारण म्हणजे ते पिरॅमिड्स आजही जगातील सर्वात अवाढव्य अशा बांधकाम संरचना आहेत. (त्यांना इमारत म्हणून संबोधणे योग्य नाही म्हणून) यातील खुफू हे सर्वात मोठे पिरॅमिड. ४८० फूट उंच असलेले, म्हणजेच जवळजवळ ४० मजले इतक्या उंचीचे हे पिरॅमिड बांधण्यासाठी पंधरा ते वीस वर्ष लागली असावीत असा इतिहासकारांचा अंदाज आहे. एका पिरॅमिडच्या बांधकामासाठी जवळजवळ वीस ते तीस हजार कामगार लागले असावेत. हे पिरॅमिड इसवी सनापूर्वी २५०० च्या सुमारास बांधण्यात आले. फारो बरोबर त्याच्या राणी साठी देखील अलग विभाग येथे बनवण्यात आलेला आहे. यांच्या अभियांत्रिकीच्या कौशल्याची एक झलक म्हणजे इतके अजस्त्र बांधकाम असून देखील चारी बाजूचे माप समान आहे आणि ह्या भागांचे जमिनी जवळील मध्य बिंदू होकायंत्राच्या चार मुख्य बिंदूंकडे अचूकपणे केंद्रित आहेत. (दिशांच्या अचूक रेषेत आहेत). त्रिघाती आकाराच्या कोरलेल्या चुनखडीच्या वीस लाख पाषाण शीला ह्याच्या बांधकामासाठी लागल्या असतील असा अंदाज आहे.
प्राचीन इजिप्शियन संस्कृतीमध्ये प्रतीकवाद आणि परंपरा ह्यांना महत्वाचे स्थान होते. ह्या कारणास्तव बहुतेक पिरॅमिड नाईल नदीच्या च्या पश्चिमेला बांधले गेले होते. पिरॅमिड्स ही फारोची अंतिम विश्रांतीची ठिकाणे असल्याने, त्यांचे आत्मे मृत्यूनंतरच्या जीवनात त्यांचा प्रवास सुखरूप करू शकतील अशा ठिकाणी त्यांनी वास्तव्य केले पाहिजे असा अर्थ आहे. प्राचीन इजिप्शियन लोकांसाठी, मरणोत्तर जीवन आणि सूर्य एकमेकांशी जोडलेले होते. त्यांचा मृतांचा देव ओसायरिस, हा सूर्याच्या चक्राशी जोडला गेला आहे. मावळणारा सूर्य मृत्यूचे प्रतीक म्हणून गणले जाते. सूर्य प्रत्येक रात्री पश्चिमेला मारतो आणि शाश्वत जीवनाचे प्रतीक, म्हणून सकाळी तो पुन्हा उगवतो तसेच फारोंचे आत्मे पटकन मावळत्या सूर्याशी जोडले जावेत आणि ते सकाळी पुनरुत्थित व्हावेत म्हणून नाईल नदीच्या पश्चिमेला ही विश्रामस्थाने आहेत.
पिरॅमिड्स ची गुण-वैशिष्ट्ये
फारो खुफूने पहिला गिझा पिरॅमिड प्रकल्प इ.स.पु. २५५० च्या सुमारास सुरू केला. त्याचा “ग्रेट पिरॅमिड” हा गिझामधील सर्वात मोठा आहे. त्याच्या बाजू ५२ च्या कोनात वर जातात. ग्रेट पिरॅमिडचा गाभा पिवळसर चुनखडीच्या दगडी शिलानी बनलेला आहे. बाहेरील आवरण (आता जवळजवळ पूर्णपणे नाहीसे झाले आहे) आणि आतील पॅसेज हलक्या रंगाच्या चुनखडीचे आहेत आणि आतील दफन कक्ष ग्रॅनाइटच्या प्रचंड ब्लॉक्सने बांधलेला आहे. ५,७५ दशलक्ष टनांची रचना तयार करण्यासाठी सुमारे २.३ दशलक्ष दगडांचे ब्लॉक्स कापले गेले, वाहून नेले गेले आणि एकत्र केले गेले, जे तांत्रिक कौशल्य आणि अभियांत्रिकी क्षमतेचा उत्कृष्ट नमुना आहे. अंतर्गत भिंती तसेच बाहेरील दगड जे अजूनही जागेवर आहेत ते प्राचीन इजिप्तमध्ये बांधलेल्या इतर कोणत्याही दगडी बांधकामापेक्षा बारीक सांधे दर्शवतात.
खुफूचा मुलगा फारो खफरे याने ई. स. पू. २५२० साली गीझा येथे दुसरा पिरॅमिड बांधला. त्या मध्ये स्फिंक्स, म्हणजेच सिंहाचे शरीर आणि फारोचे डोके असलेले एक रहस्यमय चुनखडीचे स्मारक देखील समाविष्ट होते. स्फिंक्स ची उभारणी फारोच्या संपूर्ण थडग्याच्या संकुलासाठी एक संरक्षक म्हणून केली असावी असे अनुमान आहे. गिझा पिरॅमिड्स पैकी तिसरा पिरॅमिड पहिल्या दोन पिरॅमिडपेक्षा खूपच लहान आहे. हा सुमारे ई. स. पू. २४९० साली फारो मेनकौरेने बांधलेला आहे. प्रत्येक भव्य पिरॅमिड हा महाल, मंदिरे, सौर नौका ठेवण्यासाठी खड्डे आणि इतर वैशिष्ट्यांसह असलेल्या एका मोठ्या संकुलाचा एक भाग असायचा. ह्या सौर नौका किंवा जहाजे ठेवण्यामागे उद्देश पुनरुत्थान झालेल्या राजाला त्यात बसून सूर्य देवा कडे प्रयाण करावे असा होता. सर्वात प्रसिद्ध सौर जहाज, निःसंशयपणे, ग्रेट पिरॅमिडच्या पायरीवर सापडलेले, आज खुफू जहाज म्हणून ओळखले जाते. खुफूचे सौर जहाज हे प्राचीन इजिप्तमधील ४३ मीटर लांबीचे जहाज आहे जे सुमारे इ.स.पु. २५०० मध्ये गीझाच्या महान पिरॅमिडच्या पायथ्याशी खंदकात पुरले होते. हे बहुधा इजिप्तच्या जुन्या राज्याच्या चौथ्या राजवंशातील दुसरे फारो चेप्स साठी बांधले गेले होते. १९५४ मध्ये कमल अल-मल्लाख यांनी याचा शोध लावला होता. त्यानंतर ह्या जहाजाची जोडणी करून ते इजिप्शियन म्युझियममध्ये प्रदर्शनासाठी ठेवण्यात आले आहे.
मौल्यवान आणि ऐतिहासिक वस्तूंचा खजिना
फारो जोसेरच्या काळापासून (सुमारे इ.स.पु. २६३० ते २६११ पर्यंत) ते अहमोस, (सुमारे इ.स.पु. १५५०) पिरॅमिड्स हे इजिप्शियन फारोंची समाधी म्हणून वापरले जात होते. यापैकी बहुतेक पिरॅमिड शतकांपूर्वी लुटले गेले होते, परंतु काही राजेशाही थडगी अबाधित राहिली आहेत आणि त्यांच्या मुळे ह्या थडग्यांत काय काय असू शकते ह्याचा बोध होतो. राजकुमारी नेफेरुप्ता (इ.स.पु. १८००) हीस कैरोच्या दक्षिणेस सुमारे १०० किलोमीटर अंतरावर हवारा येथे पिरॅमिडमध्ये पुरण्यात आले. तिच्या दफन कक्षाचे १९५६ मध्ये जेव्हा उत्खनन करण्यात आले तेव्हा मातीची भांडी, शवपेटींचा एक संच, काही सोनेरी वैयक्तिक अलंकार आणि मृतांचा देव ओसायरिसशी तिची ओळख पटवणारा राजेशाही चिन्हांचा संच होता. राजा होर (इसपु १७५०) याच्याही थडग्यात तश्याच वस्तू होत्या. संशोधक ग्राजेत्स्की म्हणतात “होर याचे शरीर तागात गुंडाळलेले होते, आंतरिक अवयव, कॅनोपिक जार ज्याला म्हणतात अशा विशेष कंटेनरमध्ये ठेवले होते, आणि त्याचा चेहरा ममी मास्कने झाकलेला होता.” खुफू (महान पिरॅमिड बांधणारा फारो) ची आई राणी हेतेफेरेसची कबर थोडी अधिक विस्तृत आहे. गीझा येथे बांधलेल्या या थडग्यात एक पलंग आणि दोन खुर्च्या होत्या ज्या सोन्याने सजवल्या होत्या, तसेच मातीची भांडी आणि तांब्याची उपकरणे होती. राजा सेखेमखेतचा साक्कारा येथील अपूर्ण पिरॅमिडचा (इ.स.पु. २६११ ) थडगे लुटारूंपासून बचावला होता. राजाची शवपेटी रिकामी होती परंतु पुरातत्वशास्त्रज्ञांना एका कॉरिडॉरमध्ये २१ सोन्याच्या बांगड्या, एक सोन्याची कांडी किंवा राजदंड आणि सोन्याच्या दागिन्यांच्या विविध वस्तू सापडल्या.
पिरॅमिड्स मुळे प्राचीन इजिप्तच्या स्थापत्यशास्त्राची ओळखच करून देत नाही तर या सुशोभित थडग्यांमध्ये प्राचीन इजिप्तमधील जीवनाच्या प्रत्येक पैलूची अद्भुत प्रचिती येते. समाधी मधील कलांमधून प्राचीन शेतकऱ्यांचे त्यांच्या शेतात काम करणे आणि पशुधन सांभाळणे, मासेमारी आणि पक्षीपालन, सुतारकाम, पोशाख, धार्मिक विधी आणि दफन पद्धती ह्याचे दर्शन होते. शिलालेख आणि मजकूर इजिप्शियन व्याकरण आणि भाषेच्या संशोधनास मदत करतात. संशोधक डेर मॅन्युलियन म्हणतात, “फॅरोनिक सभ्यतेबद्दल तुम्हाला अभ्यास करायचा असलेला जवळजवळ कोणताही विषय गिझा येथील थडग्याच्या भिंतींवर उपलब्ध आहे.”
अचंबित करणारी अभियांत्रिकी आणि स्थापत्यकला
इजिप्तचे पिरॅमिड हे अभियांत्रिकी आणि स्थापत्यकलेचे आश्चर्यकारक नमुने आहेत. शतकानुशतके, ते कसे बांधले गेले याबद्दल अनेक सिद्धांत आणि गृहीतके आहेत, परंतु कोणतेही निश्चित उत्तर नाही. तथापि, विविध स्त्रोतांकडून मिळालेल्या पुराव्यांच्या आधारे, त्यांची संभाव्य बांधकाम पद्धती आणि तंत्रांबद्दल अनुमान केले गेले आहेत. पिरॅमिड बनवण्याच्या मुख्य आव्हानांपैकी एक म्हणजे मुख्य सामग्री म्हणून वापरल्या जाणार्‍या मोठ्या दगडांच्या ब्लॉक्सची वाहतूक करणे आणि उचलणे. काही सुत्रां नुसार, दगड जवळच्या ठिकाणांवरून किंवा नाईल नदीच्या पलीकडून उत्खनन केले गेले आणि नंतर घर्षण कमी करण्यासाठी ओल्या वाळू किंवा चिकणमातीवर लाकडी स्लेज किंवा लॉगवर ओढले किंवा पलटवून नेले. तांब्याच्या छिन्नी आणि दगडी हातोड्यांचा वापर करून काही दगड कापले गेले आणि अचूकपणे एकत्र बसण्यासाठी आकार दिला गेला.
आणखी एक आव्हान म्हणजे इच्छित उंचीपर्यंत दगड चढवण्यास आणि त्यांना अचूकपणे ठेवण्यास रॅम्प (चढीचा रस्ता) तयार करणे. रॅम्पचा आकार आणि स्थान, जसे की सरळ, किंवा वळणावळणाचा आणि ते पिरॅमिडच्या आत किंवा बाहेर बांधले गेले होते याबद्दल भिन्न सिद्धांत आहेत. उत्खनन स्थळावरील अलीकडील शोधावरून असे सूचित होते की प्राचीन इजिप्शियन लोकांनी एक उंच आणि प्रभावी उतार तयार करण्यासाठी लाकडी चौकटी आणि पायऱ्या असलेली दोरी आणि पुली प्रणाली वापरली होती. प्राचीन इजिप्शियन लोकांनी पिरॅमिडचे इष्टतम स्थान आणि आराखडा निश्चित करण्यासाठी खगोलशास्त्रीय निरीक्षणे आणि गणिती गणना वापरली. संरचनेची अचूकता आणि स्थिरता सुनिश्चित करण्यासाठी त्यांनी प्लंब बॉब, लेव्हल्स आणि स्क्वेअर यासारखी साधी साधने देखील वापरली.
इजिप्तचे पिरॅमिड्स ही मानवी सर्जनशीलता आणि कल्पकतेची उल्लेखनीय उदाहरणे आहेत आणि ती हजारो वर्षांचा काळ आणि नैसर्गिक ऱ्हास ह्याच्या कसोटीवर टिकून आहेत. त्यांचा अजूनही पुरातत्वशास्त्रज्ञ, इतिहासकार आणि शास्त्रज्ञांद्वारे अभ्यास आणि शोध घेतला जात आहे ज्याद्वारे त्यांच्या बांधकाम आणि अर्थाव्यवस्था ह्या बद्दल अधिक रहस्ये उलगडण्याची आशा आहे. जगभरातील लाखो लोक त्यांची प्रशंसा करतात, त्यांना भेट देतात आणि त्यांच्या सौंदर्य आणि भव्यतेने आश्चर्यचकित होतात.
————————————————-
फोटो सौजन्य :
रेमंड मच्याडो
विवियन मच्याडो